روان­شناسی و زیبای­شناسی سینما

روان­شناسی و زیبای­شناسی سینما

نویسنده: ژان میتری

مترجم: شاپور عظیمی

انتشارات سوره مهر

چاپ اول 1388, 2500 نسخه, 8900 تومان

کتاب حاضر یکی از مهم­ترین وکلاسیک­ترین کتاب­ها در حوزه­ی نظریات سینمایی به شمار میرود. ژان میتری – مولف اثر- منتقد و کارگردان فرانسوی, و نظریه­پردازی سینماییست که تقریبا اکثر سالهای قرن بیستم را زندگی کرد (1988-1907). او که از پایه­گذاران سینماتک فرانسه در سال 1938 به شمار میرود, نخستین کسیست که در فرانسه درباب زیبایی­شناسی سینما سخن راند؛ و کتاب حاضر هم نخستین کتابی به شمار میرود که از منظری آکادمیک و دانشگاهی به مقوله­ی سینما میپردازد. به قول دادلی آندرو - پژوهشگر سینما- میتری "نخستین روشنفکری بود که مسئولیت بیرون کشاندن فیلم از حوزه­ی حرفهای کلوپی و ژورنالیستی, و بردن آن به حوزه­ی دانشگاهی را تقبل کرد". با این همه, این کتاب تاثیر خود را بیشتر بر نظریات قاره­ای گذاشت تا بر جهان تفکر آمریکایی, چرا که اگرچه خود میتری در آمریکا چهره­ای شناخته­شده بود اما ترجمه­ی انگلیسی اثر تا سالها انجام نپذیرفت. میتری اثر مهم دیگری به نام "نشانه­شناسی و تحلیل فیلم" نیز در کارنامه دارد.

این واقعیت که میتری از معدود نظریه­پردازان سینماییست که به شکل عملی در صنعت سینما هم فعال بود, سنگینی بیشتری به ایده­های او میدهد. به عبارت دیگر, موقع خواندن این کتاب باید یادمان باشد که بحثهای زیبایی­شناسانه­ی میتری از موضعی برج­عاج­نشینانه و دور از میدان صادر نشده اند, بلکه چون نویسنده­ درگیری عملی با سینما را هم تجربه کرده, برای تمام تحلیلهایش مابه­ازاهای عینی دارد و از نزدیک لمسشان کرده است. به علاوه, احاطه­ی ستودنی میتری بر دیگر هنرها – به خصوص موسیقی و نقاشی- در کلیت بحثهای کتاب به خوبی قابل لمس است (میتری دو فیلم کارگردانی کرده بود که هر دو به تحلیل جهان موسیقیایی دو آهنگساز میپرداختند: پاسیفیک 231 (1949) درمورد آرتور هونگر, و تصاویر دوبوسی در مورد کلود دوبوسی (1952)). علاوه بر ارجاع به دیگر هنرها, میتری در کتابش از تمام بزرگان سینمایی پنجاه سال قبل از خود, جا به جا نقل میکند؛ و این امر کتاب را به دائره­المعارف نیز شبیه کرده است. به همین دلیل است که اصل کتاب حاضر (1963) بسیار حجیم­تر از نسخه­ی فعلی بوده, و مترجم انگلیسی اثر – بنوا پاتار- با صلاحدید خود میتری کار را از جهاتی کوتاه کرده است.

کتاب میتری در واقع پاسخی علمی و آکادمیک است به پرسش از "چه بودگی سینما", یا آنطور که آندره بازن - دیگر هموطن نظریه­پرداز و نام­اور و معاصرش - پرسیده, به " سینما چیست؟". از این منظر, جواب میتری را میتوان ترکیبی از نگاه واقعگرای بازنی دانست که قدرت اصلی سینما را در قابلیت ضبط صرف تصاویر میدانست, با ایده­های فورمالیستی­تر فیلمسازان دهه­های 1920 و 1930 روسیه که بیشتر بر چارچوبهایی تصویری تکیه داشتند و اصلی­ترین نقش سینمایی را به تدوین میدادند. از سوی دیگر, قالبهای فلسفی, به خصوص پدیدارشناسی, که میتری برای بیان دیدگاه­هایش برگزیده, الگوی او را به خط ربطی میان نظریه­پردازان کلاسیکی چون بالاش و ایده­پردزان مدرنتری چون متز تبدیل میکند (و مشخصا میتری از کریستین متز بسیار تاثیر میگیرد). با این همه او بیشتر مایل به توصیف پدیده­هاست تا توضیح آنها.از نظر میتری, و در یک جمله­ی ساده, واقعگرایی سینمایی مورد تحسین بازن باعث میشود واکشنهای روانشناختی در تماشاگر پدید بیاید که این واکنشها به سطحی اعلاتر و زیباشناختی منتقل میشود. بنابراین سینما برای میتری ذات دوگانه­ی ابژکیتوی/ سوبژکیتوی دارد که نقش رابطی را که اشاره شد, به آن میبخشد.

از سوی دیگر, کتاب حاضر به خصوص بر کشف تفاوتهای میان روایت سینمایی و ادبی, بین فیلم و تئاتر, و بین گفتمان سینمایی با دیگر زبانها تاکید دارد. میتری با مثال آوردن از صدها فیلم, اثبات میکند که سینما یک اصول زیبایی شناسی خلق میکند که منحصر به خود اوست: اصولی که شکلی از زبان است, و تنها شکل زبانی جهان که توانسته زبان منطقی و زبان شاعرانه را با هم ترکیب کند (از این منظر, دوباره میتری را ترکیب­کننده­ی نظریات واقعگرایان و فورمالیستها میابیم). این زبان گرچه پایه­ای واقعگرایانه دارد اما معنای آشکار و بیواسطه­اش را از راه ارتباطی دوطرفه میان فیلم و تماشاگر, و در حس تداومی ارگانیک فیلم, بالا میبرد و استعلا میبخشد.

کتاب "روان­شناسی و زیبایی­شناسی" سینما اثریست که خواندنش به تمام علاقمندان جدی و دانشجویان و پژوهشگران حوزه­ی سینما توصیه میشود. کتاب البته متن آسانخوانی ندارد (حتا در نسخه­های فرانسوی و انگلیسی). به علاوه  گرچه تا قبل از دهه­ی 1960 میلادی اکثر اصطلاحات سینمایی متعارف و شناخته شده بودند, اما صدالبته که پژوهش میتری دنیای تصاویر دیجیتال امروز را در برنمیگیرد که معنای جدیدی از روایت و نقطه­دید خلق کرده اند. تحلیل او بر تصاویر استاندارد کلاسیک استوار است, و به ویژه بر فیلمهای دوران صامت. این صامت­گرایی, باعث شده کتاب بی­اعتنایی عجیبی نسبت به نقش صدا و حاشیه­های صوتی در سینما نشان دهد (گرچه نقش تدوین و فیلمبرداری به دقت مورد موشکافی قرار گرفته اند). ترجمه­ی فارسی اثر کاری مشخصا دشوار و سنگین بوده و باید همت مترجم محترم را در برگردان این اثر تحسین کرد. به رغم این, در چنین کتابهای سنگین و پیچیده­ای که حکم کتاب درسی را هم دارند, جا به جا شدن حتا یک حرف اضافه یا ویرگول میتواند درک معنای جملات را صقیل یا غیرممکن کند؛ که متاسفانه از این منظر – یعنی منظر ویرایشی- کتاب اشکالات مشخصی دارد. به خصوص کاربرد نابجای "نقطه ویرگول"ها باعث ایجاد سکته یا ابهام در حین خواندن متن میشود. ضمنا جای یک واژه­نامه و فهرست اعلام نیز در انتهای کار خالیست, , که امیدواریم این مشکل در چاپهای بعدی برطرف شود تا خواننده لذت بیشتری از رویارویی با این اثر مهم ببرد.    

شیوا مقانلو