زبان رازهای طبیعت

زبان رازهای طبیعت
انگشتر حضرت سلیمان (نگاهی نو به رفتار حیوانات)
کنراد لورنتس- هوشنگ دولت¬آبادی- نشر ماهی – 1389- 194 صفحه- 4200 تومان

معمولا رسم این گونه صفحات ادبی (مجله¬ی ...) بیشتر بر معرفی برندگان نوبل ادبیات است, اما کتاب حاضر بخشی از دیده¬ها و شنیده¬های جذاب کنراد لورنتس است که در سال 1973 – و به همراه دو تن دیگر- نوبل پزشکی و فیزیلوژی را از آن خود ساخت. دلیل کسب این جایزه, تلاش او برای تثبیت علم رفتارشناسی بود که این علم را در میان علوم طبیعی به رسمیت شناساند: به ویژه تلاش¬های باورنکردنی¬اش در شناخت, کشف, و یادگیری زبان رفتارهای حیوانات. کتاب حاضر, شرح مختصر و جذابی از این کوشش¬هاست.
لورنتس در پیشگفتارش از حضرت سلیمان یاد می¬کند و از توانایی ویژه¬¬ی او در برقراری ارتباط با حیوانات. او این توانایی را فرضی کاملا قابل قبول, و حاصل کار پیامبری بسیار خردمند و باریک¬نگر میداند که در این علم سرآمد مردمان زمان خود – و حتا این زمان- بوده؛ که توانسته با مشاهده¬ی دقیق و مستمر اصوات و حرکات جانداران مختلف, به آن درجه¬ای از ارتباط برسد که در باور عام¬تر به "سخن گفتن" با حیوانات تعبیر می¬شود.
لورنتس با استفاده از تجارب شخصی و ثبت دقیق دیده¬هایش, مثال¬های متعددی از رفتارهای جزئی حیواناتی ارائه می¬دهد که شاید همه¬ی مردم بارها آن ها را دیده باشند, اما از کنارش گذشته¬اند و آن را به مثابه فرصتی برای یادگیری یک زبان دیگر ندانسته اند. اما لورنتس از مخاطب می¬خواهد که درنگ کند, و ببیبند. شاید پس از یک مشاهده¬ی دقیق, دیگر چندان از برتری انسانی خودمان مطمئن نباشیم, دامنه¬ی مثال¬های لورنتس از معمولی¬ترین حیوانات خانگی یا خیابانی همچون سگ و کلاغ گرفته تا حیوانات کمتر شناخته شده – و بیشتر کارتونی! – مثل موش کور را در برمی¬گیرد. یک پای تمام این مثال¬ها هم خود اوست که مثل یک کاراگاه دقیق همیشه و با دوربین یا قلم و کاغذ در صحنه حضور دارد و به شکلی خستگی¬ناپذیر ساعتها را صرف ثبت و سپس تحلیل جزئیات رفتاری یک گونه¬ی ماهی در آکواریوم منزل می¬کند, به سراغ غازهای روی دودکش منزلش می¬رود, و یا در جنگل و برکه دنبال سگ¬های آبی می¬کند: و در این راه ابایی هم ندارد که به چشم همسایگانش آدمی عجیب جلوه کند. زبان گفتاری لورنتس ساده و شیرین است و گاهی در بیان دیده¬هایش رنگ طنز به خود می¬گیرد, اما محتوای کلام و نتیجه¬گیری او به هیچ رو طنز نیست و برعکس در ارائه¬ی نتایج خود بسیار هم جدیست. او می¬کوشد با این زبان ساده که با نقاشی¬ها و طراحی¬های ساده¬ی خودش همراه کرده, چشم خواننده را به روی حقیقتی مهم باز کند: این که انسان تنها موجودی نیست که می¬تواند صحبت کند, و کلام انسانی ما تنها نوعی از انواع زبان¬های ارتباطیست.
لورنتس به گفته¬ی خود پژوهشگر است و نه شاعر, اما برای این که شرح سخنانش خشک و زیاده علمی نباشد, جا به جا از شرح وتوصیفات ادبی نیز استفاده کرده. اتفاقاتی که از نظر سایرین شاید بی¬اهمیت بنماید - مثلا رفتارهای شکار حشرات آبزی - در دستان او تبدیل به قصه¬ای مهیج از جنگ و نبرد می¬شود و مو به مو اعمال جنگی هر صحنه را وصف می¬کند. یا در جای دیگر, ماهی¬های سیامی آکواریوم در کسوت عروس خانم و آقا داماد آینده توصیف می¬شوند و رفتارهای جفت¬یابی آن¬ها به کمک این مثال¬های آشنا و روزمره تبیین می¬شود. او رفتارهای بدنی و صحبتی حیوانات را در هر دو حالت شرائط طبیعی و غیرطبیعی – یعنی جنگل و باغ و برکه, یا باغ وحش و محیط آزمایشگاهی شبه طبیعی بررسی کرده است.
در کنار این¬ها, نویسنده می¬کوشد عقاید خرافی یا نادرست مخاطب در مورد برخی حیوانات را هم با دلایل متقن رد کند. مثلا شاید برخی باورها در مورد خصوصیات شیر و عقاب و ... در دهن ما جا افتاده باشد بی¬این که تا کنون شیر و عقابی را از نزدیک دیده باشیم که بخواهیم رفتارشان را تحلیل کنیم. ولی گفته¬های لورنتس وادارمان می¬کند تا از این پس با تردید و کنجکاوی بیشتری به قصه¬های نزدیک شویم. نوشته¬های او هم رفتار حیوانات را بین خودشان و همنوعانشان تفسیر می¬کند, و هم رفتار ایشان را در مقابل انسان که آشکارا نیرویی قوی¬تر اما نه لزوما "انسانی"¬تر است.  بنابراین لورنتس بی¬این که بخواهد در نقش یک معلم اخلاق ظاهر شود و با ذکر باید و نباید به مردم بیاموزد که چگونه با حیوانات رفتار کنند, حالت¬های رفتاری مختلف آن¬ها را جلوی چشممان می¬آورد تا خودمان داوری کنیم که در برخورد با یک حیوان چه روشی را پیش بگیریم: مسخره¬اش کنیم, بی¬اعتنایی نشان دهیم, آزارش بدهیم, یا از خود برانیمش به صرف این که زبانش را نمی¬فهمیم. اما اگر زبانش را فهیمدیم چه؟
مترجم کتاب به گفته¬ی خود چهل سال پیش نیز کتاب دیگری از لورنتس به نام "تهاجم" را به خواننده¬ی فارسی معرفی نموده اند. کتاب فعلی نیز نخستین بار در سال 1961به چاپ و انتشار رسیده است که حتا امروز نیز برگردان آن به فارسی فالی نیک محسوب می¬شود. با حساب لورنتس, نه باید از کنار زیبایی کمابیش پنهان و شکوه رفتارهای نادیده¬ی سایر مخلوقات طبیعت بی¬تفاوت گذشت, و نه باید در برابر این همه راز آفرینش گردنکشی نمود و آن را نفی کرد. بلکه می¬شود جدول حل راز را آموخت.       
شیوا مقانلو